Thumakai:
Nagaland hi 1st Dec 1963 kuma India
Gam State 16 channa dinga ana
kithenso ahi . Hiche Gam hi Suo
lamma Burma, Lhumlamma Assam,
Sahlamma Arunachal chuleh Lhang
langga Manipur in atom in ahi. Hiche
State sungin Kivaipohna Districts 7
aummin ahi. Vaipuote(Govt) hiet
pehna nuoi in Nam (Tribe) 16
aummin ahi . Hiche Nam 16 holah
chun Kukite jong ajao than ahi.
Nagaland Gama Kuki Chate hi atamjo,
Ahthibung Gamkai (Peren District) leh
Molvom Gamkai (Dimapur District)
sungin acheng ui. Phek district sungin
jong themkhat aumkit un ahi. Gam
kivaipoh dungjui in MLA 60 aummin,
Kuki Chate atamjo hi, Ghaspani-II AC
leh Tening AC nuoi in aumin ahi. Kuki
kho jouse Haosa in akivaipohun
amavang Ghaspani Town, Kohima,
Dimapur, Tuensang, Mon, hoa, Kuki
Community, Chairman akilheng tho
un ahi.
Chanchin/History:
Alexander Mackenzie in ajih lekhabu
'NE Frontier of India' akhun Assam
Phaicham toh Patkai Mollhang kikah a
Chieng Kuki ho anatin ahi(Nagaland
Kukite aseina)(A Mc Kenzie, NE
Frontier of India, Pg 435). Chukit leh,
Sheakespeare in 'The Lushai Kukis'
kiti lekhabu anajih na ajong khun,
Naga Hills a Kukite hoitah in asei in
ahi. William Shaw in 'Notes on the
Thadou Kukis' ati nah ajong khun
Nagaland a cheng Kuki Chate thu
hoitah in aseiyin ahi. Sir Edward Gait
in 'History of Assam (1906)' ajihna
ajong Nagaland Kuki Chate chenna
Muol leh Lhang ana hetpeh in ahi.
British Vaihoplai akipat ana kithang
Kukidolong(Ghaspani nuoi a kho) khu
mit tah a kimu Kukite Lalna vetsah na
ahi in ahi. Leut. Scott(1897) leh
Mohori, Siakkhuma chu Kohima jonin
ahungun ahileh, Kukidolong ahinphah
uchun Paat lah chu ahinpal thei
tapouvin ahi hitichun Paat appal
theilou phat uchun, Mohoripa
Siakkhuma(NC Hills , Hmar, Pg 406.)
chu ahungin Kuki Haosa (Mills, Pg
564) ho koma kithopina ahung thum
in hitichun Haosa hon Gollhang asol
un , Paat lah achun Lei(Bridge) agado
peh tauvin ahi. Hiche nikho apat chun
hilai munchu Kukidolong (Kuki=Kuki,
Dolong=Bridge) tin Vaipote leh
Milham in ahin hietpeh tauvin ahi.
(*the local guide who was fluent in
the language of the native tribes
residing nearby went to look for
help:)
Naga Hills hung piendoh masangchun
NHTA(Naga Hills Tuensang Area) ana
kitin, hichun tunikho a Nagaland
Pumpi khu ana huop pon ahi. NHTA
in anahuop sung gamma chun Kukite
khatcha ana chengpon ahi. Amavang
1885 jouva Naga Hills hung piendoh
jouva kipat in , Kukite chenna chu
Naga Hills huop sungin ahung
ummin, Kohima District huop sungin
ana umtan ahi. Dec 1997 kumin
Dimapur District ahung kithenso phat
in, Kukite atamjo Dimapur district
sungin aki umtan ahi. Chujouvin,
Peren District ahung kithenso kit in
Kukite akeh khatchu Peren District
(Ahthibung Gamkai) huop sungin
ahung umkit tan ahi.
Naga Movement Leh Kuki Chate:
India in chamlhat amu jou jou chun
Naga Hills langa boina lientah ana
umtan ahi. Hiche boina hi chamlhat
masanga kipat anakipan hitajongleh,
India Chamlhat jouva bou Boina chu
ahung sang cheh in ahi. Naga ten
India te Chamlhat toh kitoh chun
amahon jong Chamlhat Gal ahinsat
pan un, hitichun Kum 30 Vaal jen
Chamlhat Gaal asat jouvun, 1963
Kumin Naga Hills sese chu, Nagaland
State a ahung kipedoh tan ahi. Naga
te Chamlhat Gaal sat hi ana thupi in
ahi. 1929 kumin Simon Comission in
Naga Hills ahung vil chun Naga Hills
hi Inda Gama jao louding ahi tin,
Memorandum ana peuvin ahi.
Memorandum pe holah achun, Kuki
Chate Thalhengin, Pu Lengjang Kuki in
jong Khuthei ana pen ahi e. Chukit in
India Chamlhat toh kitoh in Pu AZ
Phizo in NNC ahin phutdoh in Gaal
nasatah in ana umin ahi. NNC in Gal
abol lai chun Kuki Chate dingin jong
mun apen ama in Kuki Tribal Union
tin NNC nuoi a Wing khat akoi in ahi.
NNC thunei laichun Nagaland sunga,
Kuki, Sema leh Rengma hohi ana
kitoh un ana kijawl un ahi. Hitichun
akihoutoh thei jeh uchun, SEKURENG
kiti (Se=Sema. Ku=Kuki,
Reng=Rengma) in ana kiloikhom uvin,
SEKURENG min in State chuom khat
demand ana bol un ahi. Phat ahung
che in ahileh Sema langa Lamkai, Gen
Kaito chu NNC Angami Region hon
ahintha phat un, SEKURENG demand
chu ahung chebe thei tapon, Sema,
Kuki leh Rengma kiloikhomna chu
ngah in ahung umtan ahi. 1970's
akipat in Manipur langa Suopi Uisadu
(Tangkhul) hon Naga Movement a
pan ahinlauvin, amaho hunglut a
kipat in Nagaland a Kuki Chaten a Iti a
thohkhah lou gentheina ahin thoh
tauvin ahi. 1985's akipat 1997 geichu
Nagaland a Kuki Chate dingin Thimpi
jing tobang ahi. Uisaduhon muntin in
Kukite suhbuoi nading ahollun, Kuki
Kho tampi ahallun, chuleh Milham leh
Miching tampi eitha peh un ahi.
Amavang atil apat chenkhompi Naga
danghon ima gielsetna neilou in
thakhat in Kukite toh kiloikhom
nading lang amano jingin ahi. Naga
movement khoh laitah in Kanjang
(Phek District) langa um Kuki Chate
chu Pochury in alalut un, tunikho
geiyin, Pochury in aumtauvin ahi.
Jamir khang ahung hi phat in Jamir
lamkainan Kuki leh Zeliang kikah a
boina ho seilhap in ahung um pantan
ahi. Phat ahung chen ahileh, Naga
Movement chu ahung dao cheh cheh
tan ahi. Hitichun phat che to
dungjuiyin, Uisadu ho thaneina ahung
lhom cheh cheh in, Kuki Chate dingin
jong kidodohna ahung umpantan ahi.
Tunaicha injong Pu C Singson
Makainan, Nagaland a Kuki Chate'n
Kuki Region amu tauvin ahi. Hiche
Kuki Region ahung umdoh theichu,
Naga namdang tetoh munkhat a
kidinte pithei ihitauve tina ahi.
Innchen Daan:
Naga Gal kichai til chun Kuki Chate
kho tampi akihallhan, aki nuoimang
aumin ahi. Gal jeh achun Inchen adet
theipon, Milham Hinkho ichen
hammin ana tongkhan ahi. Inn leh
Lou det theilouvin ana um un ahi.
Amavang Gal kichai akipat in Kuki
Chate ahung kido doh pan tauvin ahi.
Nagaland gama Kuki Chate hi 100 lah
a 50 tobanghi natoh det neilou/Lou
bolla kivah ahiuvin ahi. Akhochen dan
u anuom in Munpha laitah leh
Munhoi laitah atoupha un ahi.
Molvom Gamkai a Kuki Chate acheng
hon, Phailei Lienpitah tah anei un,
Chuleh, Pacific Asia adinga 'Lengthei
Huon' Lienpen jong Kuki Chaten
atoupha kit un ahi. Govt of Nagaland
in 'Rice Bowl of Nagaland' tia
aminsah gam chunga Kukite gam
toupha atamjo ahi in ahi.. Molvom
Gamkai sungin Themjil nalamin 100
lah a 77 tobang lekha he (Literate)
ahin chuleh, Ahthibung gamkai lang
khu Themvetna lammin alhasam
jepmin 100 lah a 60 velbou Lekha he
ahi. Haosat nalangin Koima akiphah
joulou vangin, Chaga chungnung jong
koima aumdehpon ahi. Kuki Chate
toupha na gamho hi, Gamhoi,
Gampha ahin, aman je athep leu Lal
chungnung hidiu amanje atheplou leu
Chaga noinung hiding ahi e. Molvom
gamkai a um Kuki Chate Pathen
Phatthei boh najal in Lengthei Huon
lamma aha kipei thei un, Inchen
hoitah in akisiem toh jouvun ahi.
Tunikho in Molvom Khopi khu Kho
Haosa penloi ahitan ahi.
Hou leh Beh:
1872 Kumin America Baptist
(Northern) missionary, Edward Winter
Clark, chu Ao te lah a Kipana Thupha
Lhangsam dingin Mission Munpi,
Sibsagar, Assam, dalhan ahung tan
ahi. Amavang ama ahung lhunvah
vangin Kuki Chate lah in Kipana
Thupha alhung jou naipon ahi.
Hitichun phat ahung che ahung chen,
William Pettigrew in Manipur Kukite
lah a Kipana Thupha ahin pohlut
chun Nagaland langa Kukite jong
nasatah in atongkhan ahi. Kipana
Thupha chu Mitin in akisan jouin ahi.
Rev Rivenburg teho Khang ahung
kipat in, Pu Ngulhao Thomsong tehon
Kukite lah a Kipana Thupha ahin
lhangsam leuvin, Kohima a Kuki
Baptist Church jong 1910 kumin
phudoh in aumtan ahi.
Kipana Thupha ahung machaltoh
kitoh in Kuki Chaten Kiloikhomna
apoimo daan ahin hetdoh phat un,
Kiloikhomna neiding ti tohguon
ahung umtan ahi. Abul achun
kiloikhom nachu atuma neiding atileu
Houbung alhom nahlai jeh uchun
Zeliang tetoh thakhat in Zeliang-Kuki
Association tin 1920 velchun Kohima
Field Church nuoi a phudoh in aum
tan ahi. Kohima Field Church chu
Council of Baptist Church Assam and
Manipur (CBCAM) nuoi umkit ahi.
(KCC Medziphema, Golden Jubilee
Souvenour 1999)
Phat hungche toh kitoh in Houbung
leh Tahsan mite ahung pung cheh
cheh in hitichun, Zeliang lah ajong
Pathen Hou ahung tamtan, Kuki lah
ajong Pathen hou ahung tam tan ahi.
Hiti chun Houbung ahung tam phat
chun, Zeliang leh Kuki chu atum tum
in ahung kivaipo tauvin ahi. Kuki
Chaten, Kuki Baptist Association
atiuvin, Nagaland Baptist Church
Council nuoi a akipo un chuleh
Zeliang tenjong NBCC nuoi mama in
atuma akipoh kit tauvin ahi. 1970's
vella patnin, Pathen Lhacha Dr T
Lunkim in Manipur Gam akon in
Houbung Theng Khatseh Thupha
ahung lhangsam in Nagaland a Kuki
Chate lah a Houbung Theng Khatseh
amachaltoh kitoh in, KCC Nagaland
Synod Phudoh in aumtan ahi.
Tunikho hin Nagaland a Kuki Chate
lah a Bahkai Houbung ho sese chu,
KCC, Nagaland Synod, Mission
Centre-Molvom, KBA-Nagaland, NBCC
nuoi, Mission Centre-Khaibung,
Roman Catholic, Christian Revival
Church, Pentecostal leh Judaisim hou
aum in ahi.
Kiloikhomna leh Kivaipohna (Eima
Kuki Sung):
Kiloikhom ahilouleh Inpi nei apoimo
daan kiti hi Kuki Chate lah in anal
hung vah pon ahi. Kho Haosa
kivaipohna khellin Kivaipohna chu ana
kineipon ahi. Amavang 1929 a Simon
Comission in Naga Hills ahungvil jou
akon chun Kuki Chaten Kiloikhom
akhoh daan ahin hepan un, Pu
Lengjkang Kuki chu Kukite Palai
masapen ahung hitan ahi. Mr CR
Pawsey, Deputy Commissioner Naga
Hills in Kuki Tribal Council neiloudaan
ana seitan ahi. Aman aseina achun,
Tribal Council bei a, thinglhang mite
chu Phaicham mite Toupha a umding
ahi atin ahi. Hiche laitah achun NNC
kipat tillai anahin ahi. Pu CR Pawsey
hietpehna leh makainan 1942 kumin
Kuki Chaten Kuki Tribal Council/Kuki
Union Committe tin ana neitauvin ahi.
KTU or KUC akiphu napipen chu
Molvom leh Chalkot(Ahthibung)
gamkai a um Kuki Chate dinmun
vettup a siemtup tihi ana tuppi pen u
ahin ahi. 1960 kumin KTU chu Gamnoi
kiloikhomna in ahung pangtan, NNC
toh kikhut jopna nasatah in ahin
neitauvin ahi. Dec 1963 kumin Kuki
haosa Shri. Paochung GB of Khaibung
(1946-48), Shri. Limjalal Kuki GB of
Bungsang (1948-50), Shri. Onpao Kuki
of Inbung (DB) (1951-55),
Shri.Langkam Kuki of Ghaspani
(1955-58), Shri. Hemkhojang Kuki of
Chalkot (1958-60), Shri. Vomkhothang
Kuki of Bungsang (1960-63) amaho
chengin KTU chu suhbei dingin
Kihouna ana nei un hitichun KTU
suhbei in ahung umkit tan ahi. 1962
kumin, Angami leh Zeliang hotoh
kiboina aum phat in Kukiten Western
Sema Kuki Council tin ana kiloikhom
kitun ahi. Amavang 1964 kuma
Ghaspani a MLA a Kuki ahung kai phat
in, Kuki toh Sema jong ahung kitoh
mo pantan ahi.
Hitichun ahung che ahung che in
1983 kumin KUC Khompi achun, KUC
chu Kuki Innpi Nagaland tin khel
dingin phatsah na ana umtan ahi
(Source:Pu Laljahong Vaiphei, ex Pre-
Kuki Inpi Nagaland). 1966's vel mama
chun, Kuki Simlai hon Kiloikhomna
nei akhohdaan ahin ngaito un
hitichun Simlai Kiloikhomna din Kuki
Students Organisation tin ahin
phutdoh kit tauvin ahi.
Tunikho a Kuki Chate Kiloikhomna api
a kinei hochu 1) Kuki Tribal Union-
NSCN-IM. 2) Kuki Inpi Nagaland. 3)
Kuki Mothers Association 4) Kuki
Students Organisation. 5) Kuki GB's
Union.
Pawlitiks (Politics) lama Nagaland
Kuki Chate:
Nagaland Interim Period chun Pu
Lutjakai Haokip, Ahthibung chu
Member anahin ahi e. Chuleh MLA
masapen teni chu, Pu Langkam
Doungel, Ghaspani leh Pu Laljalam
Singson, Inbung ahihon in ahi.
Chujouvin, 1982 kum in Pu Henlun
Singson , Ahthibunga konin MLA
akaidoh in, Forest Minister ana tuh in
ahi. Tunikho in MLA akineitapon ahi.
Amavang Pawlitiks chu akichiem thiem
te thu thu ahijeh hin , Kukiten jong
kinepna lientah akinei kit in ahi.
Ghaspani leh tening Constituency
akhun Kukite khu Thukimsei (Deciding
Factor) in apang jing thei in ahi.
Pawlitiks kichem masa hon Jamir ana
kikhut joppi un Zeliang tetoh Kuki
kikah in boina tampi Jamir in ana
sulham in ahi.Chuleh tunikho injong
Pawlitiks a Panmun lien tah tah tuh
Kuki Chate aum nalai in ahi. Pi Rosy
Thomsong in State Level Congress
Committee a Secretary atuh in, chuleh
Pu Athang Chongloi injong Indian
Youth Congress a National Secretary
chan ana tuh in ahi. Jamir khang
ahung kichai phat in Pawlitiks kichiem
thiem Kuki Chate tampi anohphah
tauvin amavang tunichanna panmun
lajing theijong adimsiet un nampi
kinepna ahiuvin ahi.
Nei leh Gou:
Nagaland Gama Kuki chaten Govt
akon Nei leh Gou tampi akinei joupon
ahi. Thiljouse hi mihem misim jaat leh
mihiem aboltheite vaipohna ahijeh
hin. Amavang masanlai a Kukite lah a
anaching masaho/ ana Lal masahon
khonung dinmun ding aveuvin, hoitah
in aboltheichen aboldoh un ahi. Govt
hietpehna nuoi a Kuki Chate Nei leh
Gou hochu
1. Mim Kut: 17 th January.
Restricted State Holiday.
Hiche Mim Kut hi Pu
Langkam Doungel leh Pu
Laljalam Singson MLA anahi
honpet a ana boldoh hon
ahi. Hiche nikho hi Kuki
Chaten Thupi tah in akinit in
Govt akonin jong Kipah tah
a Kut akiman thei nadingin
panpina ahung jingin ahi.
2. AIR Kohima, Kuki
Programme: AIR, Kuki
Programme hi MLA masa
teni mama chun ana boldoh
hon ahin, tuni channa Nei
Leh Gou thupi loitah khat
ahi.
3. Kuki Literature Academy: Pu
Paolal Hangsing Retd IAS,
Pu S Changsan, Pu S
Hangsing leh Rev T
Hangsing chengin aboipi u,
Literature lama Kuki Chate
Meivah a pang ahi.
4. DB: Duibashi hi Nagaland a
Administration lampanga
Tribe cheh in kinei ahin,
chitobang chun, Dimapur
DC nuoi a Kuki DB khat
aumin, Ghaspani ADC a khat
chuleh Ahthibung langa
jong aumin ahi.
Misimna 2001/Cencus 2001 leh Kukite
Dinmun:
2001 kuma Misimna dungjuiyin
Nagaland a Kuki Chate chu Mihem
43000 vel tin akisei in ahi. Nagaland
langa Khosah daan hi, Kho khat in
alhompenna Inn 60-100 beh anei tei
tei ahi. Agommin Kuki kho 27 Vel ahi.
Khopi dom se chu, Ahthibung-Inn
2000+, Molvom-Inn 500+, Maova,
Bungsang, Ghaspani, Phaipijang,
Bongkolong tiho ahi.(*Data for
Cencus 2011 is not available for public
acess yet)
Simlaite leh Themzilna:
Kuki Chaten Themzilna mun khat bou
ana kinei in ahi. Hichu Molvom GMS
anahi. IAS leh Officer tampi ana simna
hiche GMS Molvom chu Tunikho in
Govt High School a ahei dohtai.
Themzilna lampang hin Kuki Chaten
High School chan Zilna ding ihao un,
Asanglang ahiteng Gampam jottei
ahung ngai jitan ahi. GHS-Molvom leh
GHS Ahthibung ,chuleh Govt Schools
Kho jousen umtobang ahi. Houbung
langa kona KCC Nagaland Synod Nuoi
a, CMS-Molvom leh CMS-Ahthibung
aumin ahi.
Nagaland akon Kuki Chate Simlai ho
Pachanna sangtah tah neijong ahung
um in, chuleh Sorkar Natoh Holna
injong Simlai ten natoh ahin kijihdoh
atam lheh tauvin ahi. Alhangpi achun
Nagaland a Kuki Chate hi Simna
lampang hahsatna aumbehseh pon,
Ahthibung Gamkai tailou Molvom
Gamkai langho hi Simna ding mun
abuoina aumpon ahi.
Thukhumkhana:
Nagaland gama Kukite dinmun hi
Dinmun buoitah khat ahitan ahi. Naga
Society a kipum peh dingjong
hahsatna tampi aumin amavang
kikangse je aumkitpon ahi. Hijieng
jongleh tunikho a Kuki Chate Jousen,
Chihna, Thepna, Haosatna hinlam
doh sohkeileu, koima Liim nuoi a kisel
khoh angai tapon ahi.
Ghaspani lhanga Kukite a itih a boina
umlou hella ana chengjing chu, NNC
Movement akon in Gamnoi a ki
surrender Angami hochu ghaspani
langa Govt in ahin chensah un,
atamjo Mezoma, Khonoma akon
ahiuvin ahi. Amaho ahung chenlut
akon in Kuki Chate Neil eh Gou,
Phailei ima ave lel un Thubuoina
chunga buoina ahinsiem un ahi.
Hitichun Gamnoi toh akitho un
Suhgenthei leh Lunglinglao in Kukite
anal ha un, amavang Pathen panpi
najallin tunikho in cham dellin
akicheng thei tan ahi.
Nagaland a Kuki Chate Politics
kichep daan athep leu MLA ahin nei
kitdiu hi tahsanna lientah ahin,
chuleh tunikho a Gampam a Themzil
tampi ho a Nikho u ahung lhun teng
Nampi'n Zalenna Dihtah chu hin
mutante ti kinepna ahi.
~ KUKI NEWS
No comments:
Post a Comment
Comments not related to the topic will be removed immediately.