Thumapi: I tangthu uh sutding ahihchiang in i kim leh kiang uate a patlouh theihlouh ahihman in kidoupi nihna a hong beikuan khong a kipat in entou masa lehang. 1946 kum khong in kidoupi nihna daita ahihman in Manipur aom Nagate patau masa pen ua, A.Z Phizo makaih in Nagate tenna tengteng Manipur hi in, Naga Hills a tengte hitaleh vaihawmna khat a gawma, mahni kivaipuakna gamkhat bawlkhiak ding chih tupna toh Naga National Council (NNC) kichi phutkhia uhi. Hiai NNC ten a tup leh ngimte uh muntamtak a ahon tangkoupih chiang un Ukhrul a 1919 kuma ana kiphutkhia Tangkhul Naga Long kichite, banah Kabui Naga Association in a khaikhawm Zeliangrong-Zemis, Liangmeis leh Rongmei kichi te'n leng hiai pawlpi Naga National Council lunglut pih in kithuahpihna pe souhsouh mai uhi. Ahihleh, bangziak a huchibang pawlpi hong piangkhia hiam? i chih aleh thuchiam omsamah banga British te'n India zalenna piaka zoh a gam taihsan chih ana hi a, a taihsan nungchiang ua Manipur singtangmite kivaihawmna tuam a om ding chih a na tup ziak ua hiai pawlpi hong kipan uh ahi zaw hi.
I theihchiatsa mah bang un Manipur pen British thahatna ziaka state a laklut ahihziak in Meiteite/phaizang mite tamzaw mahle uh a kisaktheihpihluat ding uh omtuanlou hi. A.Z Phizou in campaign hon bawlzom zel in khatvei leng Aizawl lam aom, Lushai Hills a heutute kiangah chialna bawl ding in 1947 kum in va hoh ngei chi uhi. Khulmi Nation Union (Khul Union): Huchibanga Naga te'n PAWLPI a hon bawltak ua kipat inchuh Non-Naga'te ading inleng lung-ap huai mahmah a hingei ding a, 1946 kum in Heutupa Zavum makaihna in Imphal a Old Lambulane ah kikhopna thupitak ana sam uhi. Tua hun ah nam tuamtuam Non-Nagate Kuki, Thahdou, Paite, Hmar, Gangte, Gangte, Vaiphei, Mayon, Lamkang, Maring, Anal, Chiru, etc.. chihte telvek sipsip uh a, tua kikhopna ah Paite ai-oh in Pu T.Thangkhai a na tela, Kom lam a kipat in Pu Teba Kilong te ana tel uhi. Himahleh hiai kikhopna ah buaina piang pah ngala, Kuki te'n communication leh official language dinga Kuki pau zat ding a chih tinten ziak un huai meeting a tel Kuki pau zanglou siah in pomtheilou in pawt khiaksan ngal uhi.
Huchi vengvung a ahong om nung un October 24, 1946 in Zavum Misao, President leh T.Kipgen, Secretary hihna toh Kuki National Assembly (KNA) ahon phutkhia uhi. Amau a hon tup leuleu uh ahihleh Kuki State bawlkhiak ding chih hi non hi. Huchibang vengvung a hong hihtak chiang in ei ate leng om maimai theinawn ta lou, hiai KNA pawl kibawlna a lah telkhalou teng, viz Hmar, Paite, Thadou(khenkhat), Vaiphei, Kom, Maring, Chiru, Anal (Pakan), Lushai, Mate, Lhungdim, Lenthlang, Changsan, Sukte, Biete leh Shaikhum ten Khulmi National Union (Atom in Khul Union) kichi 1946 in ahon phutkhe nawn uhi. Huchi'n Manipur singtangmite tuh seh 3 (thum) hong phata, Nagate, ban ah Non-Nagate seh 2 kisuah. Tua hunlai a Nagate gamluah ahihleh Ukhrul, Senapati leh Tamenglong ahi a, Kukite a ahihleh Sadar Hills, Tamenglong, Chandel leh Ukhrul, Churachandpur bial a mun khenkhat ahi. Tuaban ah KHUL UNION a telte'n Churachandpur leh Chandel distrist luah lel uhi.
Hiai i PAWLPI masa uh KHUL UNION in a tup ahileh Naga leh Meitei toh naktaka kithuaha pankhawm ahi chi in a President uh Teba Kilong in nasatak in hon tangkou hi. Mi tampi te'n lunglutpih mahmah in Churachanpur district ah leng Unit thak Lamka, Saikot, Singngat, Thanlon, Parbung chihte ah hong kiphut zungzung pah hi. Hiai Union in atup pipen Paite, Simte, Gangte, Zou te kianga genkhe ding in Pu Thangvang seh in oma, Zo kual ava vakna mun khenkhat bang ah "Union na chh uh nektheih hia?" ana chipawl bang om chi uhi. Hiaiteng kialeng hilou KHUL UNION inchuh ma hon sawn mahmah mai a, singtang lam Bukpi, Aibulawn, Mualkui, Mualnuam, Songtal, Mualpheng, Phawibawk Munlian (Vangaitang), Buangmun (Vangaitang), Kaihlam, Galkapkot, Hanship, Dailawn, Savaipaih, Pearsonmun chihte leh mundang tampi ah volunteer tampi nei in pawlpi liantak ahongsuak hi. Hiai KHUL UNION tup nawn uh ahihleh Manipur singtangmite bitna dinga panlak ding ahih ban ah Manipur Constitution Making Body a kiguanlut ding chih a hinawn leuleu hi. Tua dungzui in hiai member 14 lak ah telding in Khulmi apat Pu TC Thiankham leh Pu Tiba Kilong a hon guangzou ua, huaituh KHULMI UNION lohchinna thupitak in angai ua, kipak mahmah uhi. Tuazoh in Manipur state in India Independent zom ding ahihna ah kitelna a hong omma Interim Govt Manipur Pu PB Singh makaihna nuai ah bawl in hong om a, huai ah singtangmite lak apat in Pu TC Thiankam leh Major Khathing ten Minister hihna tangkha ua, Pu Teba Kilong pen Adviser in koih uhi. Hiai Interim govt 1947 apan Manipur pen Indian Union sunga om di sa a ngaihtuah ahihziak in nasemthei hongsuakta ua, 1948 kitelna ah leng Pu TC Thiankham Hanship constituency apat telching in oma, Pu Teba Kilong pen Moirang Constituency apat telching in om hi. Tua hunlai in Manipur sorkal nasemte leh hausate tuh a thunei petmah ua, athu uh kuamah in sel ngamkei uhi. Mipi vantangte suak-le-sal a nasatak a zang in athil poimohte uh antang, khawnvaktui, meh ding chihte hakkol a pawsak in Tipaimukh, Thanlon, Lamka, Imphal chihte ah kivialleh saksak maimah ua, loh gina leng pelou zomah in athawn in mipi te'n thuakgim thei mahmah mai uhi. Tualai mah in khochih in dan a neichiat ua, inn chih in kumteng a hausate kianga BUHSUN piak gige ding chi ahi a, kuamah a pelou ngam aomkei uhi. Tuamah bang in sa amat chiang unle SALIANG piakding chih ahi non a, hiai leng thumang tak in pe gige uhi. Hiai suak-le-sal a kibawl gentheihnate, buhsun, tangseu, saliang chihte KHUL UNION volunteer te'n nasatak in hon doudal ua, Hausa leh mipite kal ah kinokna thupi lua omkei mahleh kitheihsiamlouhna ana om tou cheuhcheuh a, kiphinna tuamtuam a neih zoh nung un 1947 kum apat in hiaituh ahon tawpsan theita uhi.
Huchibanga KHUL UNION in nasep a hon pat laitak in Mizoram ah leng Mizo Union kichi Pu H.K.Bawichhuaka makaihna in a na kiphut khia a, amau tuh India Independent hong hiding ahihna ah Minipur simtuma Hmarte tenna bial leh Mizo Hills (tua hun laia Assam) toh omkhawma, Mizo Hill District bawlkhiak ding chih tup in a na nei uhi. Hiai Union ahong hat dektak in I KHUL UNION ua iompih ngitnget uh Hmar ten ana lunglutpih in October 11, 1947 in honna zopsan maimah uhi. Hiai tuh Khul Union ading in kipahhuai hilou in lungliaphuai mahmah a hong hita hi.
Hiai Mizo Union te'n nasepna hon pan in, a hong kiphinna ziak un Hmar bial leh Mizoram ah buaina neuhneuh ana om hihtuak hi. Huchih hunlai vel mah in ei Khul Union movement leng a na hattouzel mahleh kisualna, inn kihalsak, inn kiphelsak, sisan kisuahna chihte om hetlou in amah in hongdai thei hi. Buaina omsunte bel kampau a nasaktak a kihouna, kiheekna, kigapna, heitang kitolsak chihte a hilel hi. Tua nunglam in Mizo Union in Lushai Hills Autonomous District Council hong ngahtak in Hmar bial huamkhalou maimah a, thangpai lua in Mizo Union hon nuseta ua, December 5, 1960 in Hmar National Union kichi a hon phutkhe ta uhi. Mizo Union leh Khul Union in a buaipih mahmah hausa toh kisai tuh hiai Lushai Hills Autonomous District Council in Lushai Hills ah hihbei zou a, tu'n Village Council chi'a khek in hong om a, hausate kiang ah 14 lakh compensation pia in ana ki sulungdam uh kichi hi. Paite National Council (PNC) Huchihlai in Khul Union a intektak a a na pang Paite mite lak ah makai pawl min mah a politics kipat khawmna lemtang zaw ding chih ngaihtuahna in Tangnuam ah Paite kampau heutu bangzah hiam kikaikhawm in Paite National Council (PNC) kichi Pu Thangkhai makaihna nuai ah a hon phutkheta uhi (1949). Huchibang ahong hihchiang in Khul Union sunga nam tuamtuam in amau pauchiat hon ngaina in Vaiphei National Union (VNO), Simte National Council (SNC), United Zomi Organization (UZO), Gangte Tribal Union (GTU), Komrem Association leh atuamtuam te hong ding khe teltulta uhi. Huchibang mah in Chandel lama I unaute uh Maring, Mayon, Anal, Monsang chihte'n Naga National Council ana zom uhi. Huchi'n, mahni nambing pauchiat min in pawl a hong kibawl a, mahni telna chiat sihpihngam chiat ding in a hon len tinten ta uhi.
Hun hong paizel in, Kuki leh Hmar tualgal huaisetakmai a hong oma, aziak adu-adate I houlim mankei ding ua, eilak a buaina a hong tunna ziak pen bel Hmar te'n lah amau lam a pang ding ua hon deih chihphetlouh hon chial uh, huchi banga Kuki te'n leng kou a thuaktu apang hita leng honna gal-et in na hon nuihsan maimah ding uam chih dotna hon bawlkhum uh ahihman in I makaite uh ading in lungbuai huai chi mahmah mai hi. I makaite un, tua hunlai in Khul Union lah muihta ahihman in PNC akipua in, neutral aom ding, kuamah guptuam leh paihtuam neihlouh a eimah omna khua chiat venbit theih dingdan lampi ngaihtuah ding chih hon thupuk ua, i mi isate uh khenkhat Hmar area leh Kuki area aomkhate galtai bang om in mahni khuachiat venbit theihna dingdan ngaihtuah in buaichiat uh hihtuak hi. Hiai Kuki leh Hmar buaina a hong thennung in Naga Independence Movement in i Guite kual uh a hon subuai kha non leuleu hi.
A bullama i gentak India in Independence a ngahdeka A.Z.Phizo makaih na a pawlpi a na patkhiak un masawntou zel a, India sepaihte toh a kinawkna uh nasa semsem ahihman in i tenna district uh leng disturbed area (tulai a Armed Force Special Power Act, 1958 ichih uh) in a hon huamkha mawk hi. Hiai tuh bangziak hiam i chihleh Naga gamnuai miten East Pakistan (tua Bangladesh) toh kikawmtuahna dia i Guite kual uh a diak a Lungthul, Kangkap, Sinzawl chihte lampi dia ana totkhak ziak uh ahi. Tua ahihziak in Assam Rifles te zong Songtal ah sawtpi ki-camp uh hihtuak. Hiai buaina hunsung in khatvei Lungthul ah Naga helte leh Sepaihte kikaptuah ua, sepaih lamte nih a sih banuah Naga helte lamte leng si ding ua gintak ahi chihthu kiza chi uhi. Tua buaina ziak in sepaih tuh Sinzawl, Songtal, Kangkap chihte ah helicopter in kinawnlut zungzung maimah chi uhi. A khonung thu kiza dan in tua hunlai in helicopter zang in Pu Nehru in Songtal vapha chihthu zong om hih tuak hi. I theihchiatsa mahbang un Paite mite Manipur, Mizoram leh Chin Hills (Burma) a teng Tedimte toh phung khat, tang khat, pau kibang leh gampek khat a tengkhawm i hihlai un Lord Armherst in Burma tung ah gal hon bawla, hong kidou ekek ua, February 24, 1826 in kilemna suai kum 2 nung in hon kaithei uhi. Tua kilemna "Treaty of Yandaboo" kichi ah Chin/Paite/Zomi te tenna Manipur sim lam leh suahlam gamte Manipur a pan a vaihawm khum ding chi uh a hihman in ei Zomi te tenna tuh 1937 kum in gam nih a khenkhiak in I hong omta uhi.
Hun hongpai zel in PNC in Oct 10-13, 1957 kum in Hanship ah khawmpi thupitak ana nei ua, Zomite India leh Burma akhen aompen gam khat, kivaihawmna khat a om khawm theihna dinga nataka panlak ding in thupuk ua, tua bohzuina in memorandum "Chin Re-unification" kichi India Prime Minister kiang ah May 30, 1960 in ana kheta uhi. Tua hunlaia PNC President Pu T.Goukhenpau ahi a, G/Secy Pu S Vungkhawm ahi. Paite mite'n politics a gel peuhmah chiang un amau unaupih Chin State a mite tellou in buchinglou in ngai uh a, kalkhat asuan pat chiang un a suannawn na ding uah Chin State a a unaute uh bang achi di ua?, chih dotna poimoh pahpah ahi zel hi. Huchi ahihziak in Chin State lamte tellou in Paite politics "buchinglou" bang in ngaihtuah uhi
[Hmmm…. Tua Re-unification kichi hoihtak kha (inspiration) a na tangkha ahi ngei ding a, Panglian khomi Pa Tunkhopum Baite in Chin mite kigawm khawm na dinga thagum-thatang leh thaulawng poimohsa ahihman in hon masuan in pan hon lata hi…. Tua i thulu ua lutsawm pandan ihi, Chin Liberation Army i chihchiang in Pu Tunkhopum Baite sulnung genna toh kibang ahi chihdan in na ngaituah ding uh…]
CHIN LIBERATION ARMY (CLA) i gen taksa mah bangin PNC in Chin-Reunification movement ahon patkhiak pen Panglian Khomi Pu Tunkhopum Baite in kha (inspiration) a na ngah mahmah ahi dinga, Chin mite mite gawmkhawm na ding pen thagum-thatang leh thaulawng tellou a mualsuahlou ding i hi chih ngaihtuahna nei kawm in a khua uh Panglian a kipan hong kipankhia in Sugnu, Geljang chihte leh akiim a khua omte hon tawnkual in Chin mite gamkhat leh leitang khata teng himahlehang vaihawmna tuama khenzak aom pen i kigawmkhawm non ding uh ahi, hiai tangtun na ding in thagum-thatang lou ngal a lampi ding dang omlou chih in hong tangkou ta mai hi. Tangval gam-itte hip mahmah ahi ding a, sawtlouchik nung in tangval a hon khawm a, December 23, 1962 in Chin Liberation Army (CLA) or Chin Army a hon phuan hi. Tua ah President Pu Tunkhopum Baite ahi a, V. President Paobul Baite (@Pa Bul) ahi a, Burma army a kipan a Burma kivaihawmna deihlou leh Zomite adinga bitna om salou a a hongtai, Col. Shonkhopau, Chief of Army Staff ahi a, Burma Army mah a pan hongtai, Lt.Col. Ngullet Home Secy. leh Hangkhokam, Brigadier ahi.
Amau te'n tangval gam it mi 21 underground a lutpih in hiai movement thak a hon pan uhi. January 26, 1963 nitak dak 6:00 in Sungnu Police Station thau in ava kapta tuartuar mai uh uhi. Mipite patau in bang thil om hiam chi'n diang vengvung uh a, himahleh a thu ala a thei chiang aomlouh man un sawtlou nung in hong daithei mahleh Police station aom Police te tuh a buai petmah uhi. A thau neihte utuh Rifle ah a, tua hunlai adia a muanhuai mahmah pawl hihtuak. A hihteihtawp un thukmahle uh alawm ngaih khat un a hinna ataan loh hi. CLA lamte leng tangval khat, Mr. Sokho, Major in ahinna a taan a, Chinland ading a tangval gamit a hinna laan masapen hi dinga ngaihtuah ahi. Hiai kikapna ahon zohphet uh a zan mah in Moreh a Tengnoupal BDO office ah CLA paunlap ahon takkhe ngal uhi. Huchibang mah in Churachandpur BDO office ah leng CLA puanlap ahon takkhe nawn uhi. Hiaiteng a hunsa mai lou in hong paizom zel ua, tua zan mah khoovak ma, January 27, 1963 zingsang dak 2:30 vel in Chin Army tangval muanhuai ten Singngat Police station ahon kap nonta zialzial mai ua, Singngat khopi tuh a patau non mahmah ta mai hi. Himahleh Singngat Police station tuh a khotaw lampek ua om a hihziak in patau mahle uh tampi'n ava delhthei pahkei ua, tamlou chik kia in va delh uhi. Ahihhang in a vatun chiang un atung ding teng ana tungkhinta a, Police te'n a lawmte uh khat hinna taan man ua, himahleh CLA te bel si le liam tanchin zak hilou hi. Tua ban ah, Singngat kholai ah leng CLA te puanlak takkhiak in ahong om non hi.
Hiai January 26 & 27, 1963 a Sugnu, Moreh, Lamka leh Singngat a thiltung tuh CLA te'n khovel theih a a thiltup uh leh om (presence) ahih uh apuan khiakna uh ahong hita hi! Hiai CLA te'n gamtat na in Manipur, India leh khovel gam a thawnpah a, chikmah a Manipur pumpi a poimoh na nei ngeilou Singngat leh Sugnu tuh Manipur security leh milian teng a hong ahong dimpah mai ua, huai mah tuh CLA te kipuanna a hong hipah ngal mai hi. Manipur kia hilou in India pumpi ahon dengpah ngala, India a newspaper minthang khenkhat (viz Amrita Bazar, Calcutta) ah a hong suah chiang in India polam, Pakistan, China leh Burma chih te'n India ana bildoh mahmah ahihman un ana theipah ngal uhi. Huchia CLA in Sugnu leh Singngat ahon kapzoh nung un Pu Tunkhopum Baite in Manipur nusia in 1963 kumkim lakvel in Burma vasik a, Rangoon ah a thiltup panpihtu ding va zong hi. Tua mun ah Chinese Embassy a Ambassador ava kimuhpih masa a, himahleh Chinate pen Communist ahihman un Liberated Chinland a Socialism solkal phuhkhiak ding chihpen haksa sa ahihman in China toh kizop lunglut zoulou hi. Himahleh Pakistan Ambassador toh bel hoihtak in va kihoulim thei ua, Pakistan President, General Ayub Khan toh Rawalpindi abkimuh na ding arrangement a bawlsak pah hi. Huchi'n thumu kisa in Pu Tunkhopum Baite Rangoon apan Manipur a hong kik nonta, Pakistan President pa toh kimu ding in inn lam ah a hong kisata hi.
Pakistan President kianga piak ding memorandum, laisiam leh hiailam a lunglut mi khenkhat toh ahon draft ua, a zoh tak un hong kisakhiata hi. Rawalpindi (West Pakistan) tunna ding in East Pakistan (tua Bangladesh) atot masak uh ngai hi. A tanchin theizuite gendan in Imphal apan in Silchar tung a, Silchar apan in Devagir ah, Devagiri apan in bel khe ngen in apai a, ni 3 sung ann nelou in apai ngeuhngeuh mai a, gamlak ah giak in, suangpi tung, sungpi tung, singnuai khawng ah alumzel a chi uhi. Amah Tunkhopum thugen gensawnte gendan in zingsang thohchiang in suangpi tungmah a pan athoukhia a, van ginte ahong omzel, himahleh vuah zu hial thuakkha lou hi. Tua agiahna munte ah sahang in va giahpih zel a, a va tonpih zel chi uhi. Huchia ni 3 sung asun azana ann nelou a a hong pai nung in vai putek gawsat khat a hon tuakta hi. Tua vaiputek thawm a zakchiang in sahang in paisan ta hi. Tua mipa ziak in khua naichik chihleng athei thei hi. Tua vai putek in khua a pailut pih in, ann huansak ding in Pu Pumnou in a ngen a, a huanman in Rs 5/- apia hi. Huchia ann a hon nekleh a hong halhta a, atha ahong hatta hi. Tua khua a kipan Chitagong hong lut in, East Pakistan a tungta hi. Tua khua ah ana dawn ding in Pakistan Police te ana om ua, amaute makaihna in Dacca (East Pakistan khopi) ahong tungta hi. Dacca a n itamlou aom nung in Pakistan President Ayub Khan toh Rawalpandi (tua hunlai a Pakistan khopi) ah kimu ding in longh in puakkhiak in aomta hi. 1963 kum tawplam in Rawalpandi ah Pu Tunkhopum Baite, Chin Liberation Army President leh Gen. Ayub Khan, President, Pakistan akimu theita uhi. Tuamun ah Pakistan a milian sagih/giat ding vel in interview ana bawl uhi. Amauten, Tunkhopum na hi hia? Chi a adot chiang un "hi e" chin dawng zel hi. Ayub Khan in a table drawer apan press cutting a hon dokkhia a, huai tuh, Chin Liberation Army te'n Sugnu leh Singngat Police station a kaap na thu uh kigelhna, Indai newspaper Amrita Bazar Patrika, Calcutta apan kisuah khia ahi. Pakistan President in Sugnu leh Singngat ava kapdante uh lecture pe dia anget dungzui in Pu Tunkhopum Baite in gen a, tuazoh in Pakistan in CLA te training centre pia hihdan uh ahon puanga, Gen. Ayub Khan in, "Chin mite kigawmna ding in nna honsem unla, a poimoh bangbang sum leh leh galvan Pakistan in k'on supply ding uh" achi hi. Tua hun in kingaihnat etsakna leh mimala zat phatuam ding Rolex sana compass toh ki thuah leng athawn pia hi. Tua Pakisatan President toh kimu zou a Rawalpandi a hun a zat lai in Pu Laldenga, President, Mizo National Front toh leng ava kimukha uhi. Pu Laldenga leng MNF tangvalte ading training Centre ngen ding a Gen. Ayub Khan toh kimuh sawm ahi a, hunsawt kuam anak nung in kimuhpih theilou in kik hi.
Pu Laladenga inleng Mizo chih min zanga Zomite kigawm khawnga Independent state bawl khiak ding in galvan la in pan a na la a, October 28, 1961 in Mizo National Front (MNF) kichi ana phuan a, amah President ana hipah ngal hi. Pu Laldenga bel tuahun lai a bangmah sepkhiak nei nailou chih ziak in Pakistan in nana ngeingaihlou hihtuak hi. Pu Laldenga bel tuahun a ding lohsam suak ta dih hi. Pu Tunkhopum Baite bel tua hun a di'n lohching suak in East Pakistan lam manoh in tui longh in puak khiak in om nonta hi. Dacca mah hon tawn in inn hong tungkik nonta hi. Inn a hong tun kik chiang in CLA a Chief of Army Staff Col. Shonkhopau toh kithuzak in training ding, gam it, Burma leh India apan in tangval 50 toh January 1, 1964 in East Pakistan ma nawhpih non pah hi. Amun ava tun uh ni 3 nung in President Ayub Khan toh a tuam in kimu ua, Pu Tunkhopum pen numei lam leh sum-le-pai ah a chitak na hiam chih etkhiakna nei masa in, muan ngamhuai asak tak in Chin Liberation Army dinga kipia tangval 50 te'n kha 5 sung training hon pan ngal uhi. Huchia CLA ten East Pakistan a training a hon zohtak un Pu Tunkhopum Baite tel in sum-le-pai, thauvui, thautang leh thau in phuangvuh ua, inn lam hong tung kik nawnta uhi… Chin Liberation Army leh Mizo National Front Pu Tunkhopum Baite tuh Rawalpindi (Pakistan khopi) a hohzou phet Gungal lama 2nd batch a kuan non na dingdan uh ngaihtuah a a hongtham kala in MNF makai Pu Laldenga in Sialkaltang, Lushai Hills laka Paite mite kiang ah ana kanta hi. Amah Pu Tunkhopum in Sialkaltaang a nutsiat sung in Pu K. Paukhohau (P Khuptong), PA to President pen acting President in aom hi. President pu khualzin Sialkaltaang a hong tunkik tak in Pu Laldenga in nana zongzong ahi chih ahilh pah ua, Laldenga toh kimu ding in Imphal, Silchar tawn in Aizawl zuanpah hi.
Aizawla Pu Laldenga toh a kimuh chiang in Pu Laldenga in MNF min a Pakistan lak a training lah kimulou ahihchiang in, CLA toh I pangkhawm ding ua, MNF tangval, atawmpen a 80 vel CLA min a training dia sawlsak ding in hahtak in ngen hi. Pu Tunkhopum in a gensawn dan in, training na ding in mi 50 sanga tamzaw batch khat a kisawl theilou ahihman in, 2nd batch ah CLAte toh kuankhawm a, MNF 25 leh CLA mi 25 mah toh a kigawma mi 50 CLA min a kuankhawm bel lemsa hi. Tua ban ah MNF tangvalte minte leng, Lushei te min dana gelhlouh ding, a tawpna a "a" chi a tawpsak louh ding Pu Tunkhopum in lemsa hi. Tua ban ah movement a kithuah khawmna ding toh kisai ah leng, tup kibang ahih dungzui un, bangmah kikalhna omlou ding. Himahleh Sialkaltang leh Manipur ah bel Chin Liberation Army (CLA) te ukna hi dinga, adangte pen MNF te ukna hiding in ki thukim uhi. Tua ban ah 2nd batch Pakistan a sawlnanna ding in leng Rawalpindi vapha ding in Pu Tunkhopum Baite leh Pu K Paukhohau te CLA in gellemsa in koih uhi. CLA apan mi 25 (Chin state apan mi 10 leh Manipur apan 15) te chuh training akuan khe ding in hong kisa non uhi. A kuankhiak ma un hiai bang in portfolio hon lemthak uhi, Pu K Paukhohau, PA to President leh Incharge Medical lenkhawm ding; Pu Hangkhokam, Brigadier hisa ahi a; Pu Lamkhosiam, Major ana hikhinsa mah; Pu Paubul Baite, Vice-President ahi a, Col.Shonkhopau Suantak bel Chief of Army staff ahi a, Lt.Col.Ngullet, Home Secretary ahi a, Capt. Thosei Guite, Finance Secretary ahi. Hiai mun apat a kipat khiakma un vaihawm felsa diam in koih uhi.
January 7, 1966 in East Pakistan a training ding in Mimbung a pan Aizawl lam ahon manoh masa ua, January 11, 1966 nitaklam dak 3:00 in Aizawl a hong tung uhi. Aizawl a hong tung chiang un MNF tangal te'n a tunna di uh bangkim a na lemfel vek uhi. President pa bel MNF Fin.Secretary Pu Lalkholiana inn ah tung sak uhi. Adangte bel Vaivakawn ah tungsak uhi. Aizawl ah mi 3, Presidentpu, A body guard Pa Tawng leh Pu K Paukhohau mi 4 a hong ni tuang ua, tangval te bel group 2 aki khen in, Group khat Pu Vungzalian in makaih in, group dang khat pen Pu Nengzathang in makaih in ana pai masa ua, Lunglei ah kisutuah ding in kithukhak uhi. Aizawl ah January 15, 1966 in Pu Tunkhopum Baite tunna, MNF Finance Secretary Pu Lalkholian inn sawng nuai ah MNF Leader Pu Laldenga leh a cabinet teng toh maban pai ding dan leh panlak didan strategy poimoh tak genkhawm uhi. Tua agenkhawm te uh bel, MNF min a Pakistan a training centre kimu nailou ahihman in, CLA min a, MNF tangval 25 te training ding tel khiakna leh CLA tangval 25 mah tel khiak ding chih a ma a Pu Laldenga leh Pu Tunkhopum Aizawl ana kithukim masak pen uh sukkipna ahi a, tua ban ah Pu Tunkhopum in hiai movement nihte a taang china gam khat a gawmkhawm theihna dinga, Mizoram pen a minsa ahihman in Manipur ah panle hang buaina ituah chianga Mizoram i kibuk na ding uh ahih ziak in chih a thusun ahi.
Himahleh Pu Laldenga in bel, hiai movement a na kipanta, ahihhanga galvan lah bangmah kineilou, athu a min lua, a diaka Champhai biala volunteer sang tampite, Manipur gam pansan in nasem ni chilehang, tangvalte a lung uh liap ding lauhuai a sak dan a hon gen hi. Huchiin amau tegel kithouzohzou om talou in, training a hong tunkik chiang ua, kuamah kisubuai omlou ding leh, Sialkaltang leh Manipur bial teng Chin Liberation Army (CLA) te bial hi ding, adang teng MNF te bial hi dingin, ama a agensa uh hon namkip thaknawn uhi. Hiai ahon namkip na pen uh "Saitual Agreement" kichi hi. Hiai mun ah Pu Tunkhopum thutanna hong lamdang zek in, Pu K Paukhohau leng Pakistan President Ayub Khan toh kimuhna a teldia atonpih himahleh "tu tungin i lawmte Mizo toh kithuah i hihtak man in, amau lungkimna din nang tranining center nana makaih inla, MNF leader Halleluiah pen Rawalpindi ah ka tonpih mai ding" chiin Pu K.Paukhohau kiang ah gen hi. Huchia meeting ahon zohphet un zan dak 2 vel ding in MNF leader F/Secy Pu Lalkholiana, a meeting na mun uh, gari ahon la ua azan azan in Lunglei ahon manoh ua, sun nitum a atai nung un nitaklam dak 3:30 in Lunglei ahong tung ua, tua ah advance party a nana pi Pu Vungkholian te'n ana ngakna mun uah aki sutuahta uhi.
Huai mun ah giah utsim mahle uh security reason ziak in pawtsanlou theilou in om ua, January 18, 1966 nitak dak 8:00pm ding vel in Pu Halleluijah toh Rawalpindi lama pai ding in Lunglei ah Pu K Paukhohau toh a kikhen ua, amau Demagiri lam manoh in a pai kheta uhi. Huchiin, Pu Paukhohau makaiah CLA tangval mi 25 te tuh Dirchungtlang ah MNF tangval mi 25 mahte toh kisutuah ding in ahong kipankheta ua, huchia hong kitonkhawm in Phalva luidung kichi km 8 vel ding asau ahon zuihzoh nung un Lengtlang (East Pakistan tua Bangladesh toh gamgi) kichi ahon zuihna uh gamlak munkhat ah aminte uh a hon khekta uhi. I gentaksa mahbang in MNF te min "a" chiha tawpte a hon paihvek uhi. Huchi a zankhua a hong pai zomzel in East Pakistan a dist Rangama district a, Ruma Bazar kichi a hongtun tak un East Pakistan police te leh Pakistan Forest guard te'n a na dawn ua, luiliantak khat Barak lupi geia forest ah camp ana bawlna mun uah a koih uhi. Huchiin hiai mun ah MNF leh CLA tangvalte Pu K Paukhohau makaihna in ahong training uhi, Hiai training center ah Pathianni kalteng in motor boat in van leh nek-le-tak tuamtuam Pakistan solkar in ava puak gige uhi. Huchihsung in Mizo Hills (India) ah tuh MNF ten February 1, 1966 in buaina ahon pan kheta ua, Aizawl, Lunglei, Champhai chihte a India sepaihte omna security post tuamtuam ahon kap ta zungzung mai uhi.
MNF te'n a hon thazoh mahmah maimah mai ua, India sepaih tampi MNF salmat aom in, hun bangtan hiam tuh Mizoram pumpi MNF khut ah omtoh kibang in ahon koihzou uhi. Muntampi te ah MNF flag ahon takkhia zungzung mai ua, Mizoram tuh Independent ahita chih khawng in ahon puang uhi. Huchia MNF te ahong gamtat tak un India pumpi ah ahong kithangsuak pahngal a, kha khat sung khawng MNF ten Mizoram ahon opkhum khitung un India sepaihte ahong kipanta ua, tunglam ah Jet-fighter in makai in inn te leh khuate tuh ahong kuang zuazua maita hi. Huchiin MNF leh MNF lou khentheih a hong hi nonta kei a, leitual lam akipat in leng India sepaih te'n Highway teng a hong luahdim ta mai ua, Mizoram ading in "ni tawpni" ahi hial dia aw chihkhop a buaitheih ding in a hong omta mai hi. Numei hi in naupang, pitek, putek, tuailai, tuailai lou kuamah dop neilou in India security force ten Mizoram a hon luh taktak chiang un Mizoram gambuai a hong suakta mai a, Disturbed Area a puan in om ngal hi.
Thu neihna sangpen sepaih te'n tawi in Mizoram tuh etkol in a hong omta mai hi. Huchiin gam leh nam itna ziaka East Pakistan a training a om MNF leh CLA tangvalte leng innlam buaina thawm ziak in om maimai theih non vual a hita kei. Innlam ah sepaih tam hiaihiai ta, a paina ding bang uhlah hong haksa thei hiaihiai a hihban ah a gam leh a mipite a ding a dou ding lah kihuai gawpta ahihman in kha thum sung training ding himahleh kha 1 leh akim training man hamham in innlam apai ding ahong kisata uhi. Huchihsung in Rawalpindi ahoh Pu Tunkhopum Baite leh MNF makai Halleluijah te leng tangvalte training na mun a hong paikikta ua, tutung inchuh 'Tasken Declaration" a chih uh khat ziak in galvan alangtang a piak in aomkei mahleh sum a hun khoptak, ip liansim pi dim piaka om in, East Pakistan a tangval training aomte kiang vazuih asawm hang in vazuih a poimoh louhdana nana hilh hi. Tua ni in vuah a chiin nileng a, mei akaai a, vuah phiin singsong gige in om hi. Nitumkuan ahihhang in Pu Khuptong in ava zui teitei hi. Khodungsei atun un khua a mialta a, huaizan Khodungsei a MNF volunteer te'n inn khat, a commnader pa uh inn ah giahpih in, zan khua in a duty khum uhi. Azan in volunteer te P. Khuptong statement la ding in ahong kisa ua, P Khuptong kihehsak in, na rank bang ahi chih adot leh, Ngopa area a, MNF Second-in-command ahihdan a hilh hi.
Huchi ahihleh, Captain/Major rank ahih dan agen banah, amah P. Khuptong pen Chin Army President-in-charge ahihman in amah statement la ding in MNF Captain/major neu lua leh incompetent ahih dan agen apan in, a statement lak ding a hong khawlta hi. Azing in MNF Ngopa ah Commissioner Chawnghnuna inn ah a piphei ua, akimusak uhi. Chawnghnun in ama a CLA Brig. Hangkhokam te MNF fund khon dia asawl thu ana genpah a, P. Khuptong in amah omlouh kala sum khondia a na sawlpen hihkhelhna thupitak ahihdan agen pah ngal. Tuban ah, P.Khuptong in Chonghnuna kum bangzah service ta ahi chih adot leh Chawnghnuna in Commissioner khat 3 vel sampan ahihdan hilh hi. P. Khuptong in a service tawmluat laiziaka thil omsa tampite nana theilou a hihdan ahilh ban ah, MNF President Pu Laldenga leh CLA President Pu Tukhopum Baite te'n Aizawla kithukimna ana bawl uh a theihlouh ziak a hiaitan a na semkha ahihdan ahilh hi. Tua hunlaitak in Chawngnuna in MNF Home Minister Pu Sainghaka sam ding in thupia a, hiamahleh aomna gamlapi samphalou ding ahihdan uh ami sawlte'n ahilhpan ngal uhi. Tua thukimna tuh, 'Sialkal tang dung teng ah MNF te'n thuneihna anei kei ding uh a, Chin Army te thuneihna ahi ding a, India solkal kap khawm ding' chih a thukim uh ahi chih Pu P. Khuptong in ahon gen nawn hi. Huaiziak in, hiai Sialkal tang dung, Chin Army thuneihna nuaia om ahih dungzui a, hiai school leng ana khaksak uh honsak thak aom ahihdan leh, MNF Fund leng nana khonlou uh ahihdan leh, tua toh kisai in Commissioner in hihkhial mahleh ngaidam ahihdan P. Khuptong in hilh hi.
Tuabang thuteng ziak in Teikhang leh Mimbung lam te'n a heutupa uhleh skulpute MNF mat aom thangpai in MNF Senetor khat leh a nungzuipa Teikhang lam ah ana mantang uhi. Tua thu Teikhang apan tangval nih hongtai vengveng in Chawnghnuna kiang ah ahong tunga, Chawnghnuna in a mimat te toh Senetorte kikhek tuah theih ding in agen hi. Pu Khuptong toh tukhawma houlimlai ahihman un, Pu Chawngnuna in hiai sepaih matte khah na dinga laigelh sak ding in ngen hi. Pu Khuptong inle khahna ding lai gelhsak pah ngal hi. Tua ban ah a paidek kuan un, MNF lai poimoh taktak, Solkal gensiatna te posak a, Sialkal tangdunga na thehdalh ding in ngenmahleh utlou hi. A kimusung un Chawnghnuna in Pu P.Khuptong kiang ah Kholian tangdunga Commissioner Vanhela in khatvei lama ana theihsiamlouh ziak in ngaihdam ngen hi. Huchiin nitaklam dak 4 vel ding khawng in Ngopa apan in hong kipan kheta ua, P. Khuptong leh Skulpute Mimbung ah damtak leh bittak in hong tungkik non uhi. Huchimah bang in, Teikhang khua a ana detain uh MNF Senetor leh alawm leng Brig. Hangkhokam ten ana khah ta uhi. Hiai hun lakvel khawnga pan in Chin Army leh MNF kal ah ki theihsiamlouhna hong piang panpan ta. MNF apan in 'Chin Army ten hiai hong hih un' 'huai hong pia un' 'na hong hihkei uleh kou ka hong kuan ding uh' chihte thu a hong tam deuhdeuh a, himahleh CLA ten kinawkkhawk louhna ding in anem theitawp in ana dawngzel uhi.
Kichou tuahna khawng in amau camp chiat khawng ah galvan aneihsuhte uh sial in thau bang gintuah zuzung zel uhi. Huchiin Sialkal tang ah MNF leh CLA omkhawm ziak in muanna a hong dengdel mahmah ta hi.
Pu Tunkhopum Baite hongtung kikna leh CLA ni nanungte: CLA President Pu Tunkhopum Baite Gungal lama sungkuante vehkawm leh 3rd batch bawlna di lunggel kawm dia zinkhia tuh January 12, 1967 in Sialkaltang a hong tung nawnta hi. Amah omlouh sunga Sialkaltang dunga a nutsiat heutute uh pansan in PNC te toh maban pai ding dan Pu Tunkhopum toh a ngaihdante uh ahong kikum khawmta uhi. Tua hunlaia PNC Sialkal Block President, Pu Suakdam ahi a, Secretary Pu V. Vungngul ahi. Tua agen khawmte utuh Chin Army te kithuzak tuahna ding leh apoimoh na mun a kintak a pankhawm theihna din emergency/information office khat Teikhang hiam Mimbung hiam ah hon khiak hileh chihkahwng toh, office bearer khawngleng neih vanglaka, a sum leh pai teng bang leng President pu in alom-atang a amah sakhau a avial puakpuak pen tuahkhelhtheih ahihman in Treasury khat neiha Finance Secretary leng neih ding chihthu te khawng agenkhop pipen uhi. Maban pai ding dante chiangtak in genthei kei mahleh uh, Pu Tunkhopum in Pu P. Khuptong kiang ah azianga Ngoupa lama 3rd batch training bawl dinga zin nawn sawm ahih dan ahilh hi. Tua ban ah, Sialkal tang dunga, Murlen khua tanpha a, a politics uh nana gen zomzel ding leh volunteer nana khonkhawm ding in kampau nusia hi.
Huchiin a zingchiang zingkal in Pu Tunkhopum in Ngoupa lam manoh in amah kia in paikhe suk ta hi. Huai tuh Pu P.Khuptong toh akimuh tawpna uh ahita hi. Ngoupa atun in P. Khuptong laithon khak non a, huai ah a gen ngeiteng mah, 'i kithukhah bang in Sialkal tang dung ah Murlen tanpha in nana pai inla, I politics leng nak tak in nana gen inla, volunteer leng nana khawm in' chiin gelh hi. Huchihlai in bangsimthu lelziak hiam, bangdoh ai hiam chihding khop in Pu Tunkhopum mat ding thu ana theikha pawl om hihtuak hi. [Kim leh Ni A Om Ang em? Chih gelhtu C. Vanlalrawna] Aziak hihleh bangmah gen a omkei. Huchiin amah mat ding thu Mizoram pumpi a MNF commander om tengteng kiang ah piakvek ahihman in sun leh zana duty kipia in amah mukhate ading in matlouh theihvual ahi kei. January 1967, khovot san laitak in Pu Tunkhopum Baite, CLA President tuh MNF Volunteer Lamlira Battalion teny a manta mai uhi. Pu Tunkhopum amat nung uh sawtlou in Teikhang khotaw a Baklui Camp, MNF te'n ava luh phut uhi. Tua Camp luhna ah Pu Tunkhopum makaitu in MNF teyn pangsak chizomah uhi. Axgendan un, Pu President in, 'Chin Army te kuamah gamtang kei un, kei om ka hi' chihtoh valut ahi chi in gen uhi. [MNF ten thaulong toh a nohna ziak ua hiaibanga thiltung ahingei ding] Huchilou hileh MNF mi 25 vel vakuan te'n nuamtak a va capture lou ding in gen uhi. CLA tangval mi 15 vel thau hoih taktak toh ana omsam ahihchiang un CLA te'n kap masa ding uhi.
Huchiin Chin Army te, Baklui Camp aomte tuh MNF te'n nungleh hensawm in, maituam kawm in Teikhang kholai ah kai tamai ua, a khomite, Paite te ading in a lungsim uh teipi asut bang ana ngei mai ding. Amaute tungtawna Chin mi te'n khatvei ni chianga kigawm khawm na mel mu ngei dinga a lamet uhtuh hiai tangvalte matna ah tungsunni lenkil ah aketa!! Aman tute'n khosung ah a hong kaihlai un anung leh ma uah thau in bittak in aveng ua, amau lah gamtat theihna ding in nungleh hensawmsa ahihziak un bangmah hihtheih a nei nonta kei uh. Khotaw lama Mission school ah a paipih ua, khomi te kiang ah ann angen zomah ua, piaklouh ngamlah ahita kei, MNF te tuh a vualzou ngeimai uh!!
A vamat lai ua nana ki gingman hile uh zaw kithazoh luatna ding omlou hiven!! Huchiin Selam lam manoh in a hongpai ua, akhua uh tun dektak un kenlak ah Brig Hangkhokam tuh anunglam deuha paikha hiven thakhat in ken lak ah a theihphatawp in a kikhuksuk bubut mai, MNF ten kapzui mahle uh kapkhalou in, damtak in Teikhang atung kiknawn hi. CLA tangval amatte uh Selam ah a giahpih ua, zinglam in Selam apawtsan kawm un khonawl ah Captain Pa Tawng, Pu Tunkhopum bodyguard, kaplum masa in aluang lamlai ah nusia in a taisan uhi. A mimat dangte Champhai a Phalva Camp Hqt lam manoh in manoh in puak in aom ua, khenkhatte a suakta theipawl om uh hihtuak a, asuakta loute tanchin bel theihnawn hilou hi. Huchia Pu Tunkhopum Baite amat uh chuh MNF Army Hqt, Tuichiang Camp achihna uah akhum uhi. Akhumna mun uah MNF section khat in aveng uh a, kua ahia aveng uh, bangziaka mat ahi chih tanpha leng a theikei uhi. Heutute thupiak ziaka veng ahitop mai uhi.
A vengtute laka thupiak tuh, 'kuamah in houpih louh ding' 'kuaman leng atat khiak louh ding' chihte ahitop mai. Hiai thupiak a vengtute'n bohse tale uh a hinna tanpah tanthei ding khopa thupiak khauh ahi. A tanna mun tuh haksat chi mahmah achi uh. Piala zawng awk bangmai a akhum uh ahi. Avengtute kiang min 'agimhuai chi na e' ava chihchiang un, 'heutute thupiak bangbanga ka koih uh ahi, kou chuh ka sulamdang theikei uh' ana chizel uhi. A khumna mun utuh akochik mahmah maia, mittunga khutpek kidaal hiala etlouh intuh a sunga saltangpa kimutheilou chi uhi. Atung aniam a, asung ah adin theihkei. Himahleh tuttheihna bel ahi a, mi khat lup theihna lel in alian. Puansetak silh in January khovot tuh athuak hakchi mahmah mai.
Akhumna mun uah liing keuhkeuh in atu a, 'lawmpa, bang na chi zela? Ann khawng na ne theizel hia?' chia adot chiang un, 'hiaituh ka dinmun ahi a, ahaksat dingdan leh leh anop dingdan tuh etmai inleng nonthei mai ding' chi'n a na dawngzel hi. Amah chuh tuhun tan in gawnglum louphet ahita. Amah a ding in tuh tu dinmun in hinsang in sih atel huaizaw ding abangta!!!
'Innkong nisa ah omsak ve ua' ava chipawl aom chiang un, 'heututen a phallouh uh ahi' chin ana dawngzel uhi. 'Ann ane thei hia?' chia adot uleh, 'gentham bangmah ane kei' chih adawnna uh ahi nawn. Khat in ava houpih a, 'Bang chi in na omzel dia?' chi a ava dot aleh 'Ka si di' chi in adawng achi uhi.
Huchi'in February 5, 1967 zingsang in Rifle khatvei kia ahong ging zua a, aging in akim leh kiang a te a hon thawnzui a, a cap gim namtuh akiang ah ahong nam siip vengvung a, khat in, 'Eheu! Akap lumta uh hinteh' achi a, azoh a sana a et aleh zingsang dak 7:03M in apelta hi. Huchi'n Paite mite suan mahmah leh Chin mite kigawm khawmna dinga panlatu Pu Tunkkhopum Baite tuh vuallel tak in a beita hi.
~ W/A
Read more:
No comments:
Post a Comment
Comments not related to the topic will be removed immediately.