Pu Ciin Kho Mang Khuosat la te:
1.(a)Ka khuo dimdiem no aw e, zaang khuo dimdiem no aw e
(b)Zaang khuo dimdiem no aw e, seingiem dimdiem no aw e.
2.(a)Tuon pupa thee bang pul na aw, ka khuo zaang khuo khuo nunnuom.
(b)Ka khuo zaang khuo khuo nunnuom aw, siel le sawmtaang tam tun na.
3.(a)Tuon a kapu kapa in e, Kawn muol neen ah nisa bang.
(b)Kawn muol neen ah nisa bang, hauta mang sa'ng sa zawng e.
4.(a)Khang to to ta'ngh, khang to to ta'ngh, sawn seino tawh khang to to ta'ngh.
(b)Sawnn sei no tawh khang to to ta'ngh, ka kimpi guol pal bang nang to ta'ngh.
Saalzaang khuo a, bee le phung om teng:
Manlun – Pu Ciin Kho Mang lamkaai in Saalzaang khuo na sat uh hi.
Dopmul – Dopmul te Pu Zo Thang, Gamngai pan in Saalzaang na tung hi. A ma Thaangkaai lam a lal kia zaw cieng in Pu Do Khai te na tung kia hi cin ki ciemte hi.
Lienzaw – Tuoi zang khuo pan in Pu Ling Thang te Saalzaang khuo na tung ma sa hi. Phaitu pan Pu Am Sep na tung kia hi. Pu Thang Kho Pau pen Phaitu ah Pu Laang Tawng in na keem a, Saalzaang Manlun te na ap kia hi.
Tungnung – Phaitu pan Pu Gen Thang pen a naupa Pu Mit Son tung ah hasie in na lal aa, vasigam, pamuon, mu van lai, tua pan Saalzaang na tung hi.
Khawlawn – Pu Let Ul pen, Tualmu, Sielsi, Suong Kuong, mu van lai pan Saalzaang khuo na tung hi.
Phiemphu – Pu Lam Vum, Pu Gawngul te na tung masa uh hi ki ci hi.Suosie (Phung Man)- Ama haw pen koi pen na tung masa hi ci ki thei nawn lo a, Saalzaang khuo ah na teng ngai uh hi. Pu Kap Son(Phungman) in Saalzaang pan Taahzaang na sat hi ki ci hi.
Hausa sem ngai teng:
Khuosat pa Pu Ciin Kho Mang khang pan in a khang khang in Manlun taazaw gui te in hausa na seem a, a khang 15 na Pu Zaang Kho Lien dong a hi hi. Lienzaw leh Khawlawn te in hausa na zawp den uh hi. Tua zaw cieng a bee a phung in ki teel in hausa ki seem kia hi.
Pu Lien Za Mang (Manlun) 1952-1963
Pu Go Cin (Manlun) 1963
Pu Kham Cin Pau (Lienzaw) 1964-1971
Pu Tuong Cin Pau (Lienzaw) 1974-1980
Pu Khai Suon Pau (Manlun) 1981-1984
Pu Khai Kho Cin Thang (Manlun) 1972-
Pu Khai Za Ai (Manlun) 1984-1988
Pu Kham Suon Pau (Tungnung) 1989-1990
Pu Thawng Suon Mang (Khawlawn) 1990
Pu Lun Za Go (Manlun) 1991
Pa Ai Khan Thang (Lienzaw) 1992
Pa Thang Gin Hang (Khawlawn) 1992-1994
Pa Pau Suon Mang (Khawlawn) 1994-1997
Pa Kam Cin Thang (Dopmul) 1998-2000
Pa Pau Lien Khup (Tungnung) 2000-2004
Pa Mang Suon Khuo (Manlun) 2004-2007
Pa Thang Hau Lien (Khawlawn) 2007-2010
Pa Mang Suon Khai (Manlun) 2010-2015
Pa Phut Suon Lien (Manlun) 2016-2017
Pa Go Suon Pau (Lienzaw) 2018-
Saalzaang Gam a Muolsaang te
Saalzaang te a tonh uh cieng, laampi suh cieng in
"Tukawn nei a mi" ci'n laam uhi.
Phuntong te "Suong giel nei a mi"
Taahzaang te "Minpi nei a mi"
Lomzaang te "Mutuon nei a mi"
Phaitu te "Sielciem nei a mi"
Gamngai te "Singhum nei a mi"
Lungtah te "Lunggu nei a mi" ci bang in ki nei ciet hi.
Lung zuong lie nu ka pham cieng le, Naangleem ah zamzo na suon va'ng e.
Saalzaang khuo nisuo na lam ah, Hit lui, Ngatah lui, Vansang lui, Gienciel lui te om hi. Ngatah lui pen ki zawl in muol phei dang nei ah tui bem ki bawl in Khuosung mei tha lah na in ki nei hi. Ngatah lui dung khuo dop lam seeh pi ah teu saang pi 35 bang a saang khat on hi. Khuo ni tum na lam ah Siipi lui, Beel lui, Teizaang lui, Dawng lui te om a, Dawng lui pen ni dang lai in gal ki vil na dawng kot ki bawl na a hi meel hi.
Saalzaang khuo ah R.C.M pawlpi leh Z.B.A (Zo tuiphum) pawlpi 2 beh om hi. 1947 kum in Pu Thamg Khan Cin in R.C. pawlpi na phut hi. Pu Am Za Thawng leh Pu Son Cin Thawng, Pu Hen Cin Thang te pawl in na nua zui ua, Pu Am Thawng pen na tawp kia hi. Tu hun cieng in R.C.. pawlpi pen ki belap in inn 90 pha ta hi. Pawlpi dang te lut zo khol lo hi.
1954 kum in kumpi tan-4 sang ki nga hi. Phuntong leh Taahzaang te zong Saalzaang saang ah tan-4 cieng a ka uh hi. 1965-1970 kum a ki pan in Phuntong le Taahzaang tawh ki gawm saang naupang 120-150 cieng pha den a, 1990 kiim cieng in Phuntong leh Taahzaang in tan-4 saang a nga cieng Saalzaang ah ka nawn lo uhi. Hausa upa te vaihawm siem na tawh 2004 kum cieng in tv,fwef;ausmif;cGJki nga kia hi. 2014-2015 kum cieng in Pa Kam Tung Thang hu na tawh saanginn pen khuo ni suo na lam, Ngatah lui gal, nidang lai in AdkvfwJ ki lam na lui mun zaang ah ki tuo phei kia a, tv,fwef;ausmif; ygum; ding in Pa Kam Tung Thang in kip tah in a lam pieh hi. Tu hun cieng in Tan-lang pan tan-8 cieng saang naupang 120-150 kim a pha den hi.
1974 kum in midwife ki nga a, Pu Tuong Cin Pau in hausa a sep cieng in midwife te a om na ding zato inn neu khat a lam hi. Midwife a om masa pen Siema Zel Khan Nieng(Tonzang) a hi hi. Khuo sung ah nau suoh te beh hi lo in, cina luna tuom tuom te'n zong a ma kung ah zatui zatang ki ngen a, ki lung dam mama hi.
1974 March, Pa Tuong Cin Pau in hausa a sep cieng in khuopi tuipi te thu kim na leh han ciem na tawh mawtaw lam na to uh hi. 1975 kum tawp lam in man sieng uh a, tua kum ma in Tonzang pdkufysdK;a&; te mawtaw Landrover khat leh Jeep khat a lut masa pen pen a hi hi. Pu Lam Kho Gin tapa Pa Khan Cin Pau pen TonzangpdkufysdK;a&; ah na seem a hia, a sie te ang zawpi a hi hi. Mawtaw tun cil lungdam na pawi ki bawl in Pu Lam Kho Gin te inn ah sun khat leh zan khat laam ki kaai hi.
Sum Suina leh Suong khaw na
Ni dang hun lai a ki pan in Saalzaang khuo ah suong san na ki to hi. Tu hun a Taahzaang khuo tha, Zoning zaang tun masang muol dung ah suong kuo ki ci om a, tuami muol dung pen suong san behbeh, Saalzaang khuo hungh Suongsan muol ki ci na dong ah ki zom to hi. 1975 kum in kumpi te in Yangon aa jynfolhvGSwfawmf innpi lam na ding in Saalzaang ah suong san peek te a to sah uh hi. Pasal a tam zaw in suong khok a, numei naupang te in Tungtuong ah ki nawn hi. Kum 3 sung suong dal (150000) tengh khat leh a lang ki nawn hi. Numei, naupang na ngawn in sum thalaw in ki nop tuom pi mama hi. Japan gal masang in Pu Laan Ki Thang(Manlun) in Bengpaih ah suong dum na to a, suong inn lam masa penpen a hi hi. Japan gal zaw cieng in suong san ki to kia a, khuo sung inn a tam zaw suong inn ki lam hi. Saalzaang suong san pen inn suong, muol suong, suong pal, suong ciel ci bang in a tuomtuom ki zang a, khuo kim khuo paam leh gungal khuo te dong in ang lei uh hi. Siakaang inn pen 1964 kum in Pu Sel Za Khup(Lienzaw) in na lam masa pen hi. Tua zaw cieng Pu Vum Kho Mang(Manlun) in na lam kia a, Pu Am Thawmg(Lienzaw) in na lam kia hi.
Naailung khawi na
1974 kum in Pu Lun Cin Pau in naailung khawi na pan hi. Gram 10-15 pan in na ki pan a, a lo ah teeng hi. Naai kung suon be in gram-50 dong na khawi hi. A ma pangbel in a tu a ta inn 6-7 te in zong na khawi a, sum nga na a hoi ma ma khat a hi vang in mi te'n na zen zolo hi. Kum 4-5 a khawi zaw cieng un ama teng in zong zen zo nawn lo in a tawp kia uh hi.
Na sep tuom tuom
Pu Am Thawng in thau na kheeng a, khuo kiim khuo paam mi tampi in na zuon hi. A ma thau khen pen Zo kuol, Thado kuol leh Gungal kuol zo sie ah a hoi pen ma in ki gen hi. Tu hun cieng in a tupa Kham Lien Ai (Ai Ta) in na zom to hi.
Pu Thang Khan Cin in Innlam na seem a, khuo kiim mun tuom tuom ah biehinn, saang inn, mi inn te na lam kawi kawi a, mi tampi in na sawl hi. Muol suong zong na suoi a, gungal lam te dong in muol suong giel in na ki sawl hi. Puon zong na khui a, puon khui masa pen zong a hi hi. A ma muol suong giel pen tu hun in Pa Ai Khan Thang(Thang Vom) in zom to kia hi.
Tu masang kum 60-70 hun lai in Pi Nang Neem, Pi Non Neem, Pi Thompi, Pi Suum Neem, Pi Suoh Nieng , nupi te'n beel na kheeng a, zubeel khawnei, khauvaw, gaphel, ngandawng, beelgam ta, ka lai ci haw na kheeng uh a, khuo sung ah mi tampi in na zangh uhi. Tu hun in ki kheeng nawn lo hi.
Gan khawi na
Pu Go Cin in 1934 kum in sakol na khawi a, a masa pen ahi hi. Pu Thang Za Ai(jyifopfpei) in 1950 kum in bawng na khawi masa pen hi. Siel pen pu le pa te hun pan na ki khawi in tu hun in tam nawn lo hi.
Khuo sung pam Pientit(French) Pei teng
1917-19 kum in Saalzaang khuo pan
Pu Sien Kho Hau (Tungnung)
Pu Thang Za Ai (Lienzaw)
Pu Pau Min Thang (Lienzaw)
Hau ta mang va bang hing pau e, von gel zaang zum ah ha ingh.
Mulo nuai umlai hing laang e, deih geel kankong ah ha ing.
Ngaman te leh Huba te pen Saalzaang khuo ah sawt pi na teeng lo in, Hub ate leh Phiemphu te pawl khat in Mimbil khuo na sat uhi. Ngaman ten a pei suoh in Sielna khuo na sat ua, Phaidim thauthe lam ah na ki zel uhi (AD 1650 kimm).
Pu Am Sep tu te a hi, Pu Sep Lam, Pu Sep Ki Thang (Lienzaw) te lam kaai in 1907 kum in Saalzaang khuo pan in Buongzawl khuo na sat ua, tua pan 1916 kum cieng in Sielthaw khuo na sat kia uhi. Tua pan a haah a suon te in 1973 kum in Sielthawzaang khuo na sat kia uhi.
Pu Sep Za Tuong(Lienzaw) lam kaai in, Manlun, Khawlawn, Phiemphu, Dopmul pawl khat tawh 1936 kum in Thuombuol na sat kia uhi.
1957 kum in, Pu Let Min Thang(Manlun), Pu Nang Khup(Khawlawn), Pu Khaam Pau(Khawlawn) te in Pu Lam Za Dengh beel in Tuikhaal khuo na teeng uhi. Tu akum ma in Pu Aih Lien Thang(Lienzaw), Pu Kham Za Lun(Lienzaw), Pu Lien Za Ai(Lienzaw), Pu Neng Cin Thang(Lienzaw), Pu Tuong Cin Pau(Lienzaw) te Kawlpi ah na teeng ua, Pu Neng Cin Thang leh Pu Tuong Cin Pau te1958 kum tawp lam in Saalzaang na nua pei kia uhi. 1963 kum in Pu Go Cin, Kuonglien khuo ah na teeng hi. 1964 kum in Pu Sel Za Do, Pu Thawng Gin te Zopeem ah na teeng hi.
1979 kum in Pa Kham Min Pau, Tamu ah na teeng a, hieng le sang te'n beel kia in, tu hun in Tamu ah Saalzaang khuomi inn (30) val pha uh hi. Tua bang in Kawlpi ah zong inn(40) ki pha hi. Sielthawzang leh Tuikhal ah zong inn (20), (30) a pha uhi. 2003 kum in Pa Gin Khan Thang, Yangon ah na teeng a, Pa Hau Suon Mang, Pa Kam Tung Thang te na teeng kia uhi.
Tu hun cieng in Saalzaang khuo mi te zong, Pasien hepi na tawh gam tuom tuom te ah teeng kawi kawi ta a, mi dang tawh ki thuo in, khuo mu na te zong ang om zaw deu ta hi. America ah zong in bul (25) a teeng uh hi. Malaysia ah zong inn (15) a om lai hi. Kawlgam University sang tuom tuom te pan, M.A., M.Sc., L.L.M.(Q) ci te leh, tan(10) lai vuon na ah zong All-D, subject 5, 4, 3, 2, 1 distinctions ci te ang om thei ta ua, lung dam huai ma ma hi. Tu kum 2018 kum in zong Kalay University leh, sang tuom tuom te ah University sang naupang pasal(7) leh numei(12) a om uh hi. Tu lai tah in khuo tawh ki khom in motorcycle (46) om a, sumbuh van sai (2) zong a om uh hi. Pasien tung ah i lung dam in, mailam ah Pasien in thu pha ei pieh seemseem na ding in i om om na ciet ah hanciem ciet vai ci'n Saalzaang khuo mi zongsie te tung ah kang hanthawn uh hi.
Thu kaaikhawm (compiled by),
~ Pa Peter Thang Hau Mang







